Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Rękopisy

Nawigacja okruszkowa Nawigacja okruszkowa

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

„Własnymi oczyma z radością oglądamy...”

„Własnymi oczyma z radością oglądamy...”

Biblioteka Jagiellońska – między tradycją a współczesnością

 

Od dawna pragnęliśmy to widzieć, o czym tylko wieść nam głosiła, a co teraz własnymi oczyma z radością oglądamy

 

 

 

Tak po zwiedzeniu biblioteki Collegium Maius w dniu 4 lutego 1553 r. powiedział król Zygmunt August. Biblioteka Kolegium Większego Akademii Krakowskiej, jak wówczas był nazywany dzisiejszy Uniwersytet Jagielloński, w drugiej połowie XVI w. cieszyła się sławą poza krakowskim ośrodkiem uniwersyteckim i była odwiedzana przez uczonych z innych krajów oraz dostojnych gości.

W Bibliotece Jagiellońskiej jest przechowywany rękopis, który popularnie nazywamy Księga królewską. Znajdują się w niej wpisy gości zwiedzających Bibliotekę Kolegium Większego Akademii Krakowskiej, a później Bibliotekę Jagiellońską. Pierwszym wpisem do Księgi królewskiej jest autograf króla Polski, a następnie Francji, Henryka Walezego z 1574 r., następne wpisy to królowej Anny Jagiellonki, Stefana Batorego, Zygmunta III Wazy, Władysława IV, itd. Wpisów jest w sumie około 1800 i są to w większości autografy znakomitych osób związanych z polską i europejską kulturą. Zwyczaj zwiedzania Biblioteki Kolegium Większego znany jest nam wcześniej, kiedy to w murach uniwersyteckiej książnicy pojawił się wielki znawca i miłośnik książki, król Zygmunt August.

Fragmenty Księgi Królewskiej

W XVI wieku Akademia Krakowska – bo tak zwany był wówczas Uniwersytet Jagielloński – posiadała całą sieć bibliotek. Najważniejszą i najzasobniejszą była biblioteka Kolegium Większego. Przy wydziałach, kolegiach i bursach gromadzono kodeksy rękopiśmienne, a później książki drukowane, które służyły studentom i profesorom jako podręczniki i dzieła do studiowania. Pierwsza wzmianka o działającej bibliotece na Akademii Krakowskiej pochodzi z 1403 r. Początki bibliotek sięgają XIV wieku kiedy to Kazimierz Wielki w 1364 r. ufundował uniwersytet w Krakowie. Z okresu przed 1400 r. zachowały się bowiem trzy rękopisy, które świadczą o działalności krakowskiej uczelni.

Wraz z narastaniem zasobów bibliotecznych w źródłach pojawiły się wzmianki o istnieniu pomieszczeń bibliotecznych. W budynku Kolegium Większego w XV wieku istniały dwie biblioteki: na parterze znajdowała się biblioteka Wydziału Filozoficznego, natomiast na piętrze Wydziału Teologicznego. Ponadto biblioteki znajdowały się w Collegium Iuridicum, czyli na Wydziale Prawa oraz w bursach Isnera czyli Ubogich, Jeruzalem, Bogatych, Węgierskiej, Niemieckiej, Prawników i Canonistorum. Wydział Medyczny nie posiadał zapewne biblioteki ponieważ statut tego wydziału z 1433 r. nie wspomina o istnieniu biblioteki. Wydział Medyczny – w przeciwieństwie do pozostałej części Uniwersytetu – był obsadzony przede wszystkim przez profesorów świeckich. Profesorowie medycyny nie mieszkali zatem w kolegiach, jak profesorowie wywodzący się ze stanu duchownego i konsekwencją tego ich biblioteki pozostawały własnością rodzin po ich śmierci. Biblioteki uniwersyteckie w Krakowie powstawały od XV wieku jako dary profesorów, studentów i mecenasów oraz z planowych zakupów prowadzonych przez ówczesnych bibliotekarzy. Zbiór łacińskich rękopisów liczący około 2 tys. pozycji – jeden z największych w Europie - przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej, jest świadectwem działalności naukowej i dydaktycznej profesorów krakowskich w XIV, XV i na początku XVI wieku. Największy w Polsce zbiór inkunabułów świadczy także o sile krakowskiego ośrodka naukowego na przełomie XV i XVI wieku oraz o staranności i dbałości jakie przez wieki otaczano zbiory biblioteczne Uniwersytetu. W czasie reformy Akademii Krakowskiej, którą z ramienia Komisji Edukacji Narodowej w latach 1777-1780 przeprowadził Hugo Kołłątaj, biblioteki zostały scalone, a Biblioteka mieszcząca się w Kolegium Większym stała się biblioteką główną Szkoły Głównej Koronnej (jak wówczas nazwano nasz uniwersytet). W Collegium Maius Biblioteka, nazwana w połowie XIX wieku Jagiellońską, miała swoje miejsce do 1940 r., kiedy to została przeprowadzona do gmachu zbudowanego w latach 1931-1939, specjalnie na potrzeby uniwersyteckiej książnicy. Projektantem nowego gmachu Biblioteki Jagiellońskiej był Wacław Krzyżanowski. Na ówczesne czasy był to jeden z najnowocześniejszych budynków bibliotecznych, a rozwiązania użytkowe dla biblioteki są wzorcowe. W latach 1995-2001 Biblioteka Jagiellońska została rozbudowana o nowy obszerny i nowoczesny gmach.

Collegium Maius na akwareli z końca XIX wieku

Biblioteka Jagiellońska – kontynuatorka bibliotek kolegiów, wydziałów i burs uniwersyteckich – przechowuje najcenniejsze świadectwa kultury polskiej i światowej. Do najcenniejszych polskich rękopisów należy Pontyfikał z przełomu XI/XII wieku, który był używany wówczas w krakowskiej katedrze na Wawelu jako księga liturgiczna. Manuskrypt ten zawiera muzyczną notacje cheironomiczną. Przechowujemy najstarszy tekst polskiej pieśni pełniącej w okresie średniowiecza hymn narodowego – Bogurodzicy. Jan Długosz, najwybitniejszy historiograf polski XV wieku, podarował Bibliotece Kolegium Większego dzieło Banderia Prutenorum, będące historiograficznym świadectwem zwycięstwa wojsk polsko-litewskich nad Zakonem Krzyżackim pod Grunwaldem. Możliwe, że z biblioteki Jana Długosza pochodzi jeden z najstarszych łacińskich wersji Cosmographii Claudiusa Ptolemeusa sporządzonej ok. 1465-1475 r. Z początku XVI wieku pochodzi wspaniale iluminowany Kodeks Behema zawierający odpisy praw i przywilejów miasta Krakowa.

Nasza biblioteka posiada najstarszy, unikatowy druk wydany ruchomymi czcionkami na terenie Polski. Jest to kalendarz astronomiczno-medyczny na rok 1474 a został wytłoczony przez Kaspra Straube. Wśród inkunabułów znajduje się fragment jednego z najstarszych druków Jana Gutenberga wydany ok. 1457/1458, tj. Tablica planet dla astrologów oraz próbne odbicia z jego drukarni, co jest unikatem na skalę światową.

Wśród szesnastowiecznych rękopisów znajduje się najcenniejszy obiekt w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej jakim jest autograf dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. Dzieło Kopernika przyczyniło się do przełomu umysłowego w nauce w kierunku nowoczesnej myśli naukowej. Długo można by wymieniać cenne autografy wielkich kompozytorów (w tym F. Chopina), autografy wielkich pisarzy i poetów od renesansu począwszy (J. Kochanowski), po romantyzm (A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C.K. Norwid) i laureatów Nagrody Nobla (H. Sienkiewicz, W.S. Reymont, M. Skłodowska–Curie, Cz. Miłosz, W. Szymborska). Biblioteka Jagiellońska to nie tylko zbiory rękopisów i książek, ale także wspaniałe zbiory kartografii i grafiki. Obok atlasów Ptolemeusza znajdują się w naszych zbiorach takie rarytasy jak atlas B. Agnese pochodzący ze zbioru A. Kotowieckiego, a później króla Zygmunta Augusta oraz atlasy mistrzów kartografii holenderskiej z XVI i XVII wieku. W zbiorach graficznych znajdują się grafiki Albrechta Dürera i Rembrandta van Rijn.

fragment Fausta Rembrandta

Biblioteka Jagiellońska jest nie tylko instytucją przechowującą skarby polskiej i światowej kultury, jest przede wszystkim biblioteką skierowaną na ułatwianie studiowania studentom i prowadzenia badań pracownikom naukowym. Biblioteka Jagiellońska jest obecnie nowoczesną biblioteką uniwersytecką, pełniącą funkcję także biblioteki narodowej. Od 1969 r. Biblioteka Jagiellońska obok Biblioteki Narodowej w Warszawie archiwizuje jeden egzemplarz każdego druku wydanego w Polsce. Od 1994 r. wszelkie działania opiera się na zintegrowanym systemie bibliotecznym, który wspomaga działanie pracowników, a czytelnikom daje możliwość korzystania z katalogu zbiorów i zamawiania książek z każdego miejsca w którym przebywają. Zbiory Biblioteki Jagiellońskiej sytuują ją jako największą bibliotekę akademicką w Polsce, licząc obecnie 5 800 000 jednostek bibliotecznych. Ilość zbiorów w całym systemie bibliotecznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, w skład którego wchodzi po Biblioteka Jagiellońska oraz 43 biblioteki wydziałowe i instytutowe, wynosi obecnie ponad 7 900 000 jednostek bibliotecznych.

W lipcu 2010 r. została uruchomiona Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa. Stało się to po zawarciu umowy w kwietniu 2010 r. między Uniwersytetem Jagiellońskim a Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego o dofinansowanie projektu „Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa”. Pierwsze próby digitalizacji zbiorów rozpoczęto w latach 90-tych XX wieku, kiedy to został zdigitalizowany autograf dzieła Kopernika De revolutionibus. Założenie leżące u podstaw budowania Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej to zabezpieczenie i jednocześnie nieograniczony dostęp do zasobów piśmienniczych Biblioteki Jagiellońskiej. Projekt ten przełamuje jedną z największych sprzeczności w funkcjonowaniu bibliotek, a więc z jednej strony gromadzenie i staranne przechowywanie (połączone z dbałością o stan zbiorów) a z drugiej ich udostępnianie, które zawsze budzi obawę bibliotekarzy przed uszkodzeniem lub zniszczeniem zbiorów. W Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej są zabezpieczane i digitalizowane obiekty, które należą do Narodowego Zasobu Bibliotecznego. Wśród obiektów zakwalifikowanych w pierwszym rzędzie do JBC znajdują się druki Sejmu Galicyjskiego z lat 1861-1914. W Bibliotece Jagiellońskiej w jako jedynej bibliotece w Polsce znajduje się komplet tego wydawnictwa. Posiadamy także 935 tytułów czasopism polskich, które są uznane jako jedyne egzemplarze w Polsce. Część z nich jest w złym stanie ponieważ zostały wydrukowane na bardzo złym, kwaśnym papierze. Dokonaliśmy konserwacji, w tym odkwaszenia i zdigitalizowania takich tytułów jak „Gazeta Lwowska”, „Nowa Reforma”, „Gazeta Narodowa”, „Dziennik Polski”. Dla niektórych z gazet były to ostatnie chwile przed ich samodegradacją związaną z rozpadaniem się kwaśnego papieru. Poza czasopismami w interfejsie JBC znajdują się czytelnie, które prezentują zbiory cyfrowe pod względem rzeczowym. Znajdują się w nich zbiory podzielone tematycznie. Chcemy by zbiory zamieszczone w JBC były prezentowane zarówno w postaci graficznej, jak i tekstowej: tam, gdzie będzie to możliwe zbiory zeskanowane w trybie graficznym zostaną poddane technice OCR, by można było dostarczyć czytelnikowi oprócz wersji graficznej także wersje tekstową obiektów zdigitalizowanych. Naszym założeniem od początku budowy biblioteki cyfrowej było zbudowanie repozytorium cyfrowego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Obecnie rozpoczęliśmy wspólnie z Biblioteką Narodową realizować projekt „Patrimonium” zakładający wspólne udostępnienie ok. miliona obiektów w ciągu trzech lat. Jest to zadanie niezwykle ambitne, a zarazem trudne do realizacji. Po ukończeniu tego projektu podstawowe źródła i zabytki polskiego dziedzictwa kulturowego będą dostępne w formie cyfrowej dla każdego czytelnika.

magiczne miejsce - magazyn

Profesjonalna budowa biblioteki cyfrowej, pełniącej funkcję nie tylko informacyjną ale zabezpieczającą oryginały przed zniszczeniem, wymaga odpowiedniego sprzętu. Dążeniem naszym było dostarczenie czytelnikowi zbiorów na możliwie najlepszym poziomie technicznym, z drugiej strony wykonując kopie, staraliśmy się, by było to ostatnie kopiowanie danego obiektu. W założeniu naszej biblioteki cyfrowej leżało wykonanie kopii cyfrowych oraz zabezpieczenie zabytkowych i unikatowych w skali kraju zbiorów bibliotecznych. W Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej znalazło się już prawie 360 tys. pozycji w formie cyfrowej. Dużym osiągnięciem BJ jest zbudowanie zespołu, który profesjonalnie i z zaangażowaniem prowadzi proces digitalizacji zbiorów. Dzisiejsza biblioteka zmieniła swoje oblicze, a bibliotekarz staje się niewidocznym pracownikiem dostarczającym książki, czasopisma i wszelkie inne nośniki informacji czytelnikowi – zarówno w murach jak i poza murami biblioteki.

Zdzisław Pietrzyk

 

Prezentowany tekst jest zapowiedzią katalogu towarzyszącego dwuczęściowej wystawie pt. „Bibliotheca Magna. Biblioteka Jagiellońska na przestrzeni dziejów” (Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Collegium Maius: 25 X 2017-25 I 2018; Biblioteka Jagiellońska: 28 XI 2017-25 I 2018), który ukaże się pod koniec listopada 2017 r.